काठमाण्डौ । श्रीलंकामा विगत केही महिनादेखि चलिरहेको आर्थिक संकटले अहिले राजनीतिक संकटको रूप लिएको छ। राष्ट्रपति गोटाबाया राजापाक्षे देश छाडेर भागेका छन्। प्रधानमन्त्री रनिल विक्रमासिंघे कार्यवाहक राष्ट्रपति बनेका छन्।

यही राजनीतिक अस्थिरताका कारण अहिलेको आर्थिक संकटको समाधान खोज्ने प्रयासमा रहेको अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषसँगको वार्ताको प्रक्रिया पनि रोकिएको छ।

सन् १९४८ मा बेलायतबाट स्वतन्त्र भएपछि श्रीलंका सबैभन्दा खराब आर्थिक संकटबाट गुज्रिरहेको छ। विदेशी मुद्रा कोषको गम्भीर संकटबाट बाहिर निस्कन कम्तिमा ४ अर्ब डलर आवश्यक छ। यसका लागि आईएमएफसँग वार्ता भइरहेको छ।

यस सम्बन्धमा संस्थाको टोलीले असार २० गते कोलम्बोको भ्रमण पनि गरेको थियो र श्रीलंकाले आर्थिक सहयोग पाउनका लागि आफ्ना पुराना ऋणीहरुसँग ब्याज र भुक्तानीका सर्तमा वार्ता गर्नुपर्ने र संरचनागत परिवर्तनको आवश्यकता रहेको बताएको थियो। आईएमएफले अहिलेको स्थितिमा नजर राख्न भनेको छ।

आर्थिक संकटको चक्रव्यूह

पब्लिक पोलिसी थिंक ट्यांक एड्भोकेट इन्स्टिच्युटका प्रमुख धननाथ फर्नान्डो भन्छन्, ‘श्रीलंकाको वर्तमान अवस्था पाँचबुँदेसँग सम्बन्धित छ। कतिपयले यो अवस्थालाई ‘वृत्त’ वा ‘क्षेत्र’ भनेर पनि वर्णन गरिरहेका छन्।’

धननाथ फर्नान्डो भन्छन्, ‘श्रीलंकामा विदेशी मुद्रा कोष (डलर)को अभाव भएकोले महत्वपूर्ण वस्तु बाहिरबाट ल्याउन नसक्नुका साथै पुराना ऋणले समयमै ब्याज पाउन सकेनन्। फिर्ता नहुँदा नयाँ कर्जा ऋण झन्–झन् कठिन बन्दै गएको छ। कर्जा दिने संस्थाले पुरानो कर्जाको कारोबारमा पुनः छलफल गरी बैंकमा रचनात्मक परिवर्तन ल्याउन, पेट्रोल–डिजेल, औषधिलगायत अत्यावश्यक वस्तुको आयातमा रोक लगाउन माग गरेका छन्। यी सामानको अभाव भयो र जनताको आक्रोशले राजनीतिक अस्थिरता निम्त्यायो।’

यसको अर्को पक्ष सामाजिक अस्थिरता पनि रहेको फर्नान्डोको भनाइ छ।

हिन्द महासागरमा अवस्थित श्रीलंकामा मार्च महिनामा पेट्रोल–डिजेल, औषधि र दैनिक जीवनयापनका अन्य सामग्रीको अभाव भएपछि जनता सडकमा उत्रिएपछि राष्ट्रपति राजापाक्षेले देश छोडेर भाग्नुपर्यो र रनिल विक्रमासिंघेलाई कार्यवाहक राष्ट्रपतिमा नियुक्त गरियो। 

कार्यवाहक राष्ट्रपति रनिल विक्रमासिंघेले यस महिनाको सुरुमा संसदमा आईएमएफबाट आर्थिक सहायता प्याकेज सुनिश्चित गर्ने योजना अगस्टसम्म पेश गरिने बताएका थिए। तर, जुलाई ९ मा हजारौंको भीडले राष्ट्रपति गोटाबाया राजापाक्षे र रनिल विक्रमासिंघेको घरमा तोडफोड गरेको थियो।

यसपछि राष्ट्रपतिले जुलाई १३ मा राजीनामाको घोषणा गरेका थिए भने विक्रमासिंघेले आफू राजीनामा दिन तयार रहेको बताएका थिए।

गोटाबाया राजापाक्षे श्रीलंकाका पहिलो राष्ट्रपति हुन्। जसले आफ्नो कार्यकाल सकिनुअघि नै राजीनामा दिएका छन्। यसअघि सन् १९५३ मा प्रधानमन्त्री डुडले सेनानायके विरोधका कारण राजीनामा दिनुपरेको थियो।

श्रीलंकाको संविधानअनुसार संसदको सभामुखको नेतृत्वमा नयाँ सरकार गठन गर्नुपर्नेछ। तर, यसपछि एक महिनाभित्र नयाँ राष्ट्रपति चयन गर्न पनि आवश्यक छ।

आईएमएफबाट सहयोग

राजनीतिक अस्थिरताको यो घडीमा श्रीलंकालाई गम्भीर आर्थिक संकटबाट कसरी निकाल्ने भन्ने प्रश्न उठिरहेका छन्।

धननाथ फर्नान्डोले आईएमएफको सहयोग हालैको संकटलाई पार गर्न पहिलो स्थानमा हुनुपर्ने धारणा राख्छन्।

यसैबीच कोलम्बो विश्वविद्यालयका अर्थशास्त्रका प्राध्यापक गणेशमूर्ति एमका अनुसार पर्यटन र विदेशमा बसोबास गर्ने श्रीलंकाली मूलका मानिसहरूलाई देशमा पैसा पठाउन प्रोत्साहन गर्नाले निकट भविष्यमा विदेशी मुद्रा संकटलाई ठूलो हदसम्म समाधान गर्न सकिन्छ।

पर्यटन र विदेशीहरुले पठाउने फन्ड

गणेशमूर्ति एम भन्छन्, ‘पछिल्ला वर्षहरुमा विदेशबाट पठाइएको रकममा तीव्र गिरावट आएको छ।’

समाचार एजेन्सी रोयटर्सका अनुसार गत वर्ष यो १० वर्षमा सबैभन्दा कम ५.४९ अर्ब डलर थियो। यो सन् २०१२ मा अहिलेसम्मकै उच्च स्तर हो।

श्रीलंकाली मूलका मानिसहरुलाई कम पैसा पठाउनु वा बैंकमार्फत नपठाउनुको प्रमुख कारण केन्द्रीय बैंकले तोकेको डलरको मूल्य रहेको विज्ञहरु बताउँछन्। बैंकले एक डलरमा २०० देखि २०३ श्रीलंकाली रुपैयाँ तिर्न तयार थियो भने हवाला बजारमा १ डलरको मूल्य २५० श्रीलंकाली रुपैयाँसम्म थियो।

सरकारले यो अवस्था परिवर्तन गरेमा विदेशी मुद्राको प्रक्रिया पुग्न थालेपछि दैनिक उपभोग्य वस्तु पेट्रोल, डिजेल, औषधिलगायत आयात गर्न सकिने गणेशमूर्ति एमको विश्वास छ।

तर, धननाथ फर्नान्डो भने श्रीलंकामा अहिले जस्तो राजनीतिक अवस्था छ, त्यसले त्यहाँ पर्यटक जान मन नलाग्ने र अन्य देशले पनि आफ्ना नागरिकलाई श्रीलंका जान सल्लाह दिने विश्वास व्यक्त गर्छन्। उनका अनुसार श्रीलंकाको पर्यटनलाई इन्डोनेसिया र थाइल्यान्डजस्ता मुलुकमा राम्रो पूर्वाधार र सस्तो दर भएकाले पहिलेदेखि नै ठूलो चुनौती छ। मानिसहरुले कोभिडको अन्त्य नहुने र मन्दीतर्फ विश्वको प्रगतिका बारेमा पनि कुरा गर्छन्।

चिया, रबर, कपडा र रत्नको निर्यात

चिया, रबर, कपडा र रत्नको निकासीका अन्य क्षेत्रहरु धेरै चर्चामा छन्। बीबीसीसँग कुरा गर्ने विज्ञहरुले श्रीलंकाले चिया क्षेत्रमा भारत र केन्याजस्ता देशबाट प्रतिस्पर्धाको सामना गरिरहेको र कपडा निर्यात पनि चरम सीमामा पुगेको विश्वास गरेका छन्।

धननाथ फर्नान्डो भन्छन्, ‘चिया र रबरको क्षेत्रमा श्रीलंकाले नै अरुलाई आफ्नो प्रतिस्पर्धामा खडा गरेको जस्तो देखिन्छ।’

सत्तरीको दशकमा देशका चिया र रबरका बगैँचा निजी हातबाट सरकारले लिएका कारण उत्पादन घट्यो र नयाँ लगानी पनि आउन सकेन। फलस्वरुप जसको वृक्षरोपण सरकारले लिएको थियो, उनीहरूलाई अफ्रिकी देश केन्या र इथियोपियाजस्ता नयाँ ठाउँमा सारियो र केही वर्षमै श्रीलंकाका उत्पादनहरु वा त्योभन्दा राम्रोसँग बजारमा सामान आपूर्ति गर्न थाले।

कपडा निर्यातमा श्रीलंकाले बंगलादेशजस्ता देशलाई पनि सामना गरिरहेको छ।

हालैका वर्षहरुमा राजापाक्षे सरकारले कृषिमा मलको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो। जसले बाली उत्पादनमा कमी ल्याएको थियो। यो स्थितिलाई पुनर्स्थापित गर्न वर्षौं लाग्नेछ।

नयाँ क्षेत्रहरुको खोजी 

धननाथ फर्नान्डोको अनुमान छ कि श्रीलंकाले आर्थिक स्थायित्व हासिल गर्न कम्तीमा ५ वर्षदेखि ६ वर्ष लाग्नेछ। त्यो पनि ठूलो मात्रामा आर्थिक सुधारको काम सुरु गर्दा।

अर्थशास्त्रीहरुले सरकारी ऋणसम्बन्धी नयाँ नियम, सरकारी कम्पनीहरुमा सुधार, श्रम नियमन र करको दरमा आमूल परिवर्तन गर्ने कुरा गर्छन्। 

लगानी बढ्छ वा माग बढ्छ भन्ने सोचेर सरकारले करको दर घटाएको गणेशमूर्ति एम बताउँछन्। तर, त्यसो भएन र सरकारको आम्दानी पनि घट्यो। १५ लाख बढी कर्मचारीलाई तलब दिनुपर्र्ने भएकाले सरकारको खर्च घट्न नसकेको हो। सरकारी, कर्मचारीलाई तलब दिनुपर्यो र सरकारी खर्च चलाउन बैंकले नोट छपाइ राखे। फलस्वरूप मुद्रास्फीति तीव्र गतिमा बढ्यो।

हालै श्रीलंकामा मुद्रास्फीति दर ५० प्रतिशत रहेको अनुमान गरिएको थियो। र केन्द्रीय बैंकले ७५ प्रतिशतसम्म जान सक्ने बताएको छ।

श्रीलंकालाई भविष्यमा वर्तमान परिस्थितिमा बाँच्नका लागि इलेक्ट्रोनिक्स, रक्षा र सवारीसाधन निर्माणदेखि लिएर मूल्यशृंखला र उत्पादनको सञ्जालको हिस्सा बनाउनुपर्ने व्यवसायी र उद्योगीहरु बताउँछन्। –बीबीसीबाट भावानुवादित