काठमाण्डौ । मे २०२२ विश्वभरको नजर स्विट्जरल्यान्डको डाभोसमा केन्द्रित थियो। विश्व आर्थिक मञ्चमा शीर्ष व्यापारी र नेताहरु भेला भएका थिए। विश्वको सबैभन्दा ठूलो संकटको समाधान खोज्ने विषयमा छलफल हुने भनिएको थियो।

योभन्दा तीन महिनाअघि विश्वभरका खाद्यबजारले मूल्यवृद्धिलगायतका विभिन्न अवरोध सामना गरिरहेको बेला रुसले युक्रेनमाथि आक्रमण गर्यो। युक्रेनबाट धेरै टन अन्न अन्य देशमा जान्थ्यो। तर, युद्धका कारण महत्वपूर्ण मार्गहरु बन्द भए र आपूर्ति हुन सकेन।

संयुक्त राष्ट्रसंघको विश्व खाद्य कार्यक्रमका प्रमुख डेभिड बिजली पनि डाभोसमा थिए। उनले कठिनाइबाट बाहिर निस्किने समय तीव्रगतिमा सकिँदै गएको चेतावनी दिए। ‘विश्वले ठूलो खाद्य संकटको सामना गरिरहेको छ र भविष्यमा स्थिति अझ खराब हुन सक्छ’, उनले भने।

त्यसपछि प्रश्न उठ्यो कि विश्व खाद्य संकटको कारण युक्रेन र रुस युद्ध हो ? 

युद्धको प्रभाव

संयुक्त राष्ट्रसंघको विश्व खाद्य कार्यक्रमका प्रमुख अर्थशास्त्री आरिफ हुसेन भन्छन्, ‘सबैले रोटी खान्छन्। सबैले मकै खान्छन्। सबैलाई खानका लागि तेल चाहिन्छ। युद्धका कारण उत्पन्न अवरोधका कारण विश्वभरका मानिसहरु दैनिक ज्यालादारीमा छन्। आफूलाई चाहिने सामान लिन सक्दैनन्।’

आरिफ हुसेन भन्छन्, ‘युक्रेनको महत्व संसारको ‘फुड बास्केट’ जस्तै छ। विशेषगरी युरोपको लागि। युक्रेनको जनसंख्या ४ करोडको नजिक छ तर उनीहरुले ४० करोड मानिसका लागि खाद्यान्न उत्पादन गर्छन्। देशको आवश्यकता पूरा गरेपछि बाँकी सबै अन्न बाहिर जान्छ।’

यो अनुमान गरिएको छ कि युद्ध सुरु भएदेखि २५ मिलियन टनभन्दा बढी अन्न ओडेसाको बन्दरगाह नजिकै फसेको छ। जहाजहरु अहिले प्रस्थान गरे पनि तिनीहरुले ब्ल्याक सी पार गर्नुपर्छ, जहाँ ‘फ्लोटिङ माइन्स’का रुपमा एउटा नयाँ खतरा रहेको छ। 

आरिफ हुसेनले व्यावसायिक जहाज त्यहाँ आउने जोखिम मोल्न नचाहेको बताउँछन्। यस क्षेत्रबाट सामान ढुवानीका लागि समुद्री मार्ग सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम हो।

आरिफ हुसेन भन्छन्, ‘अन्य विकल्पहरु सजिलो छैनन्। तिनीहरुको लागत धेरै छ। रेल वा ट्रकबाट ढुवानी गर्नेबारे सोच्न सकिन्छ। तर, यसका लागि कति इन्धन चाहिन्छ। कति रेल चाहिन्छ। यो धेरै खर्च हुनेछ। यदि उसले यो गर्ने सोच्यो भने यो असम्भव हुनेछ।’

आरिफ हुसेनका अनुसार विभिन्न देशमा ट्रयाकहरुको आकार फरक–फरक छ। यस्तो अवस्थामा युक्रेनको ट्रेन परिवर्तन नगरी पोल्यान्डको ट्रयाकमा चल्न सक्ने छैन। ‘२० प्रतिशत अन्न युक्रेनबाट समुद्री मार्गबाट पठाउन सकिन्छ तर विश्वमा खाद्यान्नको बढ्दो मूल्यलाई रोक्न यो पर्याप्त छैन। संकट मलको पनि हो’, उनले भने, ‘युक्रेन युद्ध हुनुअघि पनि मलको मूल्य बढेको थियो। युद्ध सुरु हुँदा भाउ एकदमै बढेको थियो। गत वर्षसँग तुलना गर्ने हो भने मूल्य २०० प्रतिशतले बढेको छ। मल बनाउन ग्यास चाहिन्छ। ग्यासको मूल्य पनि आकाशिएको छ, यसको मतलब पर्याप्त मात्रामा अन्न उत्पादन नहुने हो भने के होला कल्पना गर्नुहोस् ?’

युक्रेनमा अर्को फसल सिजन केही हप्तामात्र टाढा छ। यसलाई राख्नका लागि ठाउँ चाहिन्छ। त्यहाँ पसलहरु पहिले नै भरिएका छन्। थप समस्याहरु छन्। 

आरिफ हुसैनको संस्था ‘वर्ल््ड फुड प्रोग्राम’ले कठिन परिस्थितिको सामना गरिरहेको छ। यसले खाद्य संकटसँग जुध्ने प्रयासमा प्रभाव पार्न सक्छ।
धेरै देशमा कुल १५० मिलियन मानिसलाई खाना उपलब्ध गराउन २२ बिलियन आवश्यक छ। हालसम्म संस्थाले आधा रकम मात्रै उठाउन सकेको छ।
अर्कोतर्फ रुस र युक्रेनबीच बन्दरगाह पुनः सञ्चालनका लागि भएको वार्तामा कुनै प्रगति भएको देखिँदैन।

उर्बर भूमि

फुड सिस्टम फर द फ्युचरका सीईओ अर्थरिन कजिन भन्छन्, ‘युक्रेन एक महत्वपूर्ण कृषि उत्पादनशील क्षेत्र हो। यसमा अमेरिका, फ्रान्स, रुस, क्यानडा र अस्ट्रेलियाको पश्चिमी क्षेत्रहरुमा पाइने समान विशेषता छन्। यसमा राम्रो कालो माटो छ। यो पौस्टिक तत्वले भरिपूर्ण छ, यसले किसानलाई राम्रो उत्पादन दिन्छ।’

कजिनका अनुसार सरकारी अनुदान र ठूलो लगानीले पनि युक्रेनमा उत्पादन बढाउन मद्दत गरेको छ। ‘युक्रेनले अन्न पठाउने देशहरु उसमा निर्भर छन्’, उनले भने। ‘तर, पूरै विश्व युक्रेनमा निर्भर छ भन्नु अतिरञ्जन हुनेछ। सत्य यो हो कि रुस र युक्रेनले कुल निर्यातको २७ प्रतिशत हिस्सा ओगटेका छन्। तर सोमालियाजस्ता केही देशले सतप्रतिशत गहुँ आयात गर्छन्। इजिप्ट र अफ्रिकाका केही अन्य देशसँग ‘ग्लोबल ट्रेडिङ सिस्टम’ अन्तर्गत प्रत्यक्ष व्यापार सम्बन्ध छ।’

रुसले युक्रेनी सीमामा आफ्नो सेना तैनाथ गर्नुअघि नै कोरोना महामारी, लकडाउन र श्रमिक अभावले आपूर्ति प्रणालीमा असर पारेको थियो। कजिनका अनुसार तेलको भाउ बढेका कारण समुद्रबाट सामान ढुवानी महँगो भएको छ। ‘कोभिड–१९ का कारण उत्पादनमा पनि असर परेको र स्वास्थ्य चुनौती सामना गर्न विकासोन्मुख देशको कोष ठूलो मात्रामा खाली भएको छ’, उनले भने, ‘युक्रेन अहिले समस्याको सबैभन्दा ठूलो कारण देखिन्छ। युक्रेनमा युद्ध सुरु हुँदा लाखौं टन गहुँ, मकै र सूर्यमुखीको बीउ फसेका थिए, जसले गरिब देशहरुलाई नयाँ चुनौती खडा गरेको थियो।’

कजिनका अनुसार यो उपलब्धतासँग सम्बन्धित समस्या होइन। ‘समस्या सामानको पहुँचको हो’, उनले भने, ‘धेरै देशले वैकल्पिक व्यवस्था गर्न सकेका छैनन्। मलको मूल्य बढेको छ। आवश्यकता छ, साना किसानले पूरा गर्न सकेका छैनन्।’

निर्यात प्रतिबन्ध

युक्रेन युद्धले खानाका लागि तयार खाद्य वस्तुहरुको ठूलो ढुवानी निलम्बन गर्यो र बजार अनिश्चितता बढ्यो। यस्तो अवस्थामा सरकारहरु त्रसित देखिन थालेका छन्। धेरै देशहरुले खाद्य वस्तुहरुको निर्यातमा पूर्णतया कम वा प्रतिबन्ध लगाएका छन्। ‘इन्डोनेसियाले भर्खरै पाम तेल निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएको छ’। अन्तर्राष्ट्रिय खाद्य नीति अनुसन्धान संस्थानका वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता र अर्थशास्त्री डेभिड लेबोर्डे भन्छन्, ‘लाखौँ मानिसका लागि पाम तेल खाना पकाउन सम्बन्धित एक धेरै महत्वपूर्ण उत्पादन हो। इन्डोनेसियाले अब पाम तेल प्रतिबन्धमा छुट दिएको छ। तर, यस्तै प्रतिबन्ध अन्य ठाउँहरु पनि देखियो। पछिल्लो समय मध्य एसियाका देशबाट गहुँको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ। मलेसियाले सिंगापुरमा कुखुरा निर्यात बन्द गरेको छ।’

खाद्य सुरक्षाका लागि यी सबै कदम चालिएका हुन्। उनीहरुसँग केही सर्तहरु पनि जोडिएका छन्। ‘पहिलो कुरा उपलब्धता हो। के तपाइँसँग खानेकुरा छ? तपाइँसँग कति अन्न छ भन्ने कुराले फरक पार्छ ?’, उनले भने, ‘तपाइँसँग किन्न पर्याप्त खानेकुरा छ कि छैन भन्ने कुरा पनि महत्वपूर्ण हुन्छ।’

संकट कहिलेसम्म ?

अमेरिकाको टफ्ट्स युनिभर्सिटीका प्रोफेसर ड्यानियल म्याक्सवेल भन्छन्, ‘हामी खडेरीको सामना गर्न सक्छौँ। हामी कोभिडसँग सामना गर्न सक्छौँ। यो एक पटकको संकट हो। युद्धले सबै कुरालाई अझ गाह्रो बनाउँछ।’

खाद्य संकट लामो समयसम्म रहन सक्ने म्याक्सवेलको भनाइ छ। ‘कोभिड–१९ को महामारीको प्रभाव र बढ्दो मुद्रास्फीतिका कारण खाद्य सुरक्षामा संकट बढेको छ’, उनले भने, ‘धेरै देशको अगाडि थुप्रै संकट छन्।’

इथियोपिया, दक्षिण सुडान र सोमालियामा द्वन्द्व चलिरहेको छ। सन् २०२० र २०२१ मा पनि सलहको समस्या देखिएको छ। त्यसपछि बाली नष्ट भयो। जनावरहरूलाई चराउन केही बाँकी थिएन। जसका कारण दुग्ध तथा मासु बजार प्रभावित भएको छ। ‘विश्वभरि खाद्यान्नको मूल्य बढेको छ। यी अवस्थाहरु हामीले २०११ मा देखेका जस्तै छन्। यदि तपाइँलाई २०११ सम्झना छ भने सोमालियामा भोकमरी परेको थियो त्यो वर्ष द अरब स्प्रिंग वा अरब क्रान्ति एउटा थियो’, उनले भने, ‘उत्तर अफ्रिका र मध्य पूर्वका सहरी क्षेत्रहरुमा रोटीको मूल्यवृद्धि हुनुको प्रमुख कारण। युक्रेनमा आक्रमण हुनुअघि नै खाद्य असुरक्षा बढ्दै गइरहेको थियो।’

यसअघि पनि विश्वभर खाद्यान्नको मूल्यमा उकालो लागेको थियो तर यसपटक अवस्था फरक छ। ‘संयुक्त राष्ट्रको खाद्य कृषि संगठनले यसलाई खाद्य मूल्य सूचकांकमा देखाएको छ। यो सन् १९७४, २००८ र २०११ को तुलनामा उच्च स्तरमा छ’, म्याक्सवेल भन्छन्, ‘यदि तपाइँले २०११ को सूचकांक हेर्नुभयो भने तपाइँले थाहा पाउनुहुनेछ कि त्यहाँ त्यतिबेला पनि जम्प भयो तर त्यो छोटो अवधिको लागि थियो। मलाई लाग्छ यसपटक यो छोटो अवधिको लागिमात्र हो भन्ने ग्यारेन्टी हुन सक्दैन।’ –बीबीसीबाट भावानुवादित